مختار ابراهیمی

این پژوهش در حوزه¬ی مقایسه‌ی سبک شخصی دو تن از شاعران تاثیرگذار معاصر یعنی فروغ فرخ¬زاد و سهراب سپهری ارائه شده است. در حوزه‌ی شعر معاصر جریان‌های گوناگونی روایی پیدا کرده است. اما جریان اصلی تا دوره‌ی مورد بحث ما جریان شعر نیمایی بوده است؛ از این رو می‌توان تمامیت شعر این دو شاعر را در همان چهارچوب‌های زبانی و اندیشگی شعر نیما مورد مقایسه قرار داد. در این راستا باید گفت که به دلایل خاص از جمله دلایل شخصی و پیرامونی شعر سهراب و فروغ افزون بر تفاوت‌ها، همسانی‌های بسیاری نیز داشته است. بر این بنیاد پژوهشگر در پی پاسخ به چرایی همانندی‌های شعری این دو شاعر بوده است. می‌توان گفت هم فروغ و هم سهراب شخصیتی با گرایش به طبیعت و تنهایی و کودکی داشته‌اند و این مقوله‌ها سبب همسانی شعر آن‌ها شده است؛ اگرچه برخورد هر یک از این دو شاعر متفاوت بوده و در نتیجه تصویر شعری آنها متناسب با آن شده است. دیگر آن‌که فضای اجتماعی و فرهنگ جهانی بر شعر فروغ تاثیر خاصی گذاشته است، که شعر او را از شعر سهراب متمایز کرده است. همان‌گونه که مطالعات سهراب در زمینه‌ی فلسفه و عرفان و علاقه‌ی او به حال و هوای عرفان (ترکیبی از عرفان ایرانی و شرقی) باعث بروز سبک خاصی از شعر او شده، که در شعر معاصر متفاوت از دیگر سبک‌های عمومی است.

فردوسی با سرودن شاهنامه خدمتی بی بدیل به تاریخ و فرهنگ و هنر و هویت ملی این مرز و بوم کرده است. شاهنامه فردوسی همواره یکی از منابع معتبر برای تحقیق ادیبان و مورخان بوده است .سلسله ی ساسانیان( ۲۲۴ تا ۶۵۱ میلادی ) ، آخرین سلسله ی حکومتی است که پیش از تازش اعراب در ایران فرمانروایی می کردند ، در شاهنامه از همه ی بیست و نه شاه ساسانی (از اردشیر بابکان تا یزد گرد سوم) به شکلی مفصل سخن به میان آمده است. در این پژوهش سعی شده است با بررسی دقیق منابع معتبر تاریخی ؛ ( تاریخ طبری ، تاریخ یعقوبی ، تاریخ بلعمی ، غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم (شاهنامه ثعالبی) ، مروج الذهب و معادن الجوهر مسعودی ، فارسنامه ابن بلخی ، طبقات ناصری ، الکامل فی التاریخ (تاریخ کامل ابن اثیر) ، روضه اولی الالباب فی تواریخ الاکابر و الانساب ( تاریخ بناکتی ) و حبیب السیر فی اخبار افراد البشر ( حبیب السیر ) .) سرگذشت اردشیر بابکان ، تولد و زندگی او ، چگونگی براندازی حکومت ملوک‌ الطوایفی اشکانیان و شکست دادن اردوان اشکانی ، چگونگی به حکومت رسیدن و تاجگذاری ، تاسیس سلسله ی ساسانی و به طور کلی دوران فرمانروایی و زندگانی او از آغاز تولد تا زمان مرگ مورد مطالعه قرار گیرد ، سپس با تطبیق روایت منابع تاریخی با روایت شاهنامه ی فردوسی از اردشیر بابکان و با نشان دادن همسانی و نا همسانی های میزان وفاداری فردوسی به تاریخ و منابع تاریخی درباره ی اردشیر بابکان مورد بررسی قرار گیرد از این رو به این پرسش پاسخ داده شد که می توان به شاهنامه ی فردوسی به عنوان یک منبع معتبر تاریخی درباره دوران اردشیر بابکان اعتماد و استناد کرد .

در پژوهش حاضر که با عنوان "تحلیل رویکرد مهدی اخوان ثالث به اسطوره‌های ایرانی" است، به چگونگی رویکرد اخوان به اساطیر، روند به کارگیری آن‌ها، تاثیر عوامل سیاسی ـ اجتماعی و هم‌چنین به تاثیر ادبیات غرب بر این رویکرد می‌پردازیم. دو ویژگی مشترک اسطوره و ادبیات، تخیل و آفرینش است که سبب شده در همه‌ی دوران‌ها اسطوره یکی از بنیان‌های اندیشه‌ی بسیاری از شاعران باشد. در دوران معاصر شاهد تغییر نگاه و بینش هستی شناسی شاعران و قوت یافتن منِ اجتماعی آنان بر بستری از تغییرات شرایط سیاسی ـ اجتماعی هستیم. این تغییرات در کنار دیگرگونی بنیادین شعر فارسی که از جهت فرم و محتوا شکلی مدرن پیدا کرده است، زمینه ساز تغییر رویکرد شاعران معاصر از جمله اخوان به اسطوره شده است. اخوان ثالث با آن که تاثیر ادبیات غرب را در شعر خود نشان داده است، ولی نسبت به اساطیر رویکردی کاملاً ایرانی دارد. این رویکرد نتیجه‌ی پیوند عمیق روحی او با دنیای اساطیری ایران باستان است. ذهن آرمانگرای او با جهت‌گیری سیاسی ـ اجتماعی به احیای اساطیر کهن می‌پردازد. از این روست که اسطوره‌های اخوان به شکل نمادین مفهومی سیاسی به خود گرفته‌اند؛ البته این مفهوم سیاسی می‎تواند به مفاهیم دیگری هم‌چون فرهنگی و اجتماعی نیز اشاره داشته باشد. بدین گونه اخوان با بازآفرینی این اساطیر، قابلیت انطباق‌پذیری اساطیر را بیش از پیش جلوه‌گر می‌سازد.

بهار، شاعری نواندیش و کلاسیک که افکار و اندیشه‌های خود را با زبانی ساده و پرشور در قالب شعر می‌ریزد و به دنبال آگاهی بخشی مردم جامعه است. شعر بهار بیان کننده‌ای از رسالت شاعری او است. بهار شاعری تصویرگراست و تصویر در شعر بهار اغلب در خدمت پیامِ اجتماعی است و سبب ایجاد حس و حرکت در شعر او شده است. این پژوهش با بحث درباره‌ی سبک‌شناسی شعر بهارآغاز می‌شود، سپس به سبک‌شناسی زبانی و آوایی در شعر وی پرداخته شده، در فصل چهارم و پنجم مسائل بیانی و عناصر تصویری را مطرح کرده است، در بخش ششم عناصراندیشگی و مضمون‌های شعری بهار مورد بررسی قرار می‌گیرد و در نهایت بخش هفتم به واکاوی عناصر ریختاری در دیوان وی اختصاص یافته است. شعر معاصر فارسی اگرچه در فرم نیمایی معروف است اما شیوه سنّتی هم در کنار فرم نیمایی با حضور بزرگانی چون بهار استمرار یافته است؛ بهار شاعری است که در شیوه کلاسیک اندیشه‌های اجتماعی و سیاسی و گاه فرهنگی و آزادی‌خواهانه را بازتاب داده است، شیوه‌ی بهار از دیدگاه ادبی مقامی بسیار ارجمند دارد که می‌توان گفت او یکی از بزرگ‌ترین شاعران معاصر ایرانی است.

 

سوگ، واقعیتی مسلم در زندگی هر فرد است که بیان غم ناشی از آن در هر انسانی متفاوت است. سوگ سرود به عنوان یکی از راه-های انتقال این احساس قدمتی به درازای طول تاریخ دارد. سوگ سروده¬های بختیاری نیز جزئی از این پیشینه و بخشی مهم وجدا نشدنی از ادبیات اقلیمی بختیاری هستند که فرهنگ مردمان بختیاری و زوایای زندگی ایلیاتی وطبیعی آن¬ها در این سروده-ها منعکس شده است.این سروده¬ها توصیف ویژگی¬های شخص درگذشته در قالب تک بیت است وبه صورت گروهی خوانده می¬شود و یکی از آیین¬های اصلی مراسم عزا می¬باشد.سوگ سروده¬ها حاوی آیین¬هایی هستند که از باستان به یادگار مانده¬اند.این سروده¬ها به صورت شفاهی نقل می¬شوند و به نظر می¬رسد به دلیل ثبت و تدوین نشدن بسیاری از ابیات آن¬ها و به فراموشی می¬روند.
با توجه به اهمیت این سروده¬ها در عزاداری¬های بختیاریان و نیز مهجور ماندن آن¬ها، پژوهش حاضر در بردارنده¬ی تعدادی از این سروده هاست.
 

در سراسر زندگی انسان و در باور همه¬ی قوم¬ها و ملّت¬ها، نیروهایی دیده شده است که همواره پهنه¬ی هستی را میدان ستیز و جنگ کرده تا بتوانند بر هستی چیرگی یابند. نیروهای نیک در یک سو و بدکاران در سوی دیگرِ این نبردِ همیشگی لشکر آراسته¬اند. در باور ایرانیان باستان، جهان مینوی و هستی¬گیتیانه، پیوسته دست¬خوش نبرد پیروان اهورایی و دیوهای اهریمنی می¬شده است. خاستگاه دیو و اهریمن و دیگر پتیاره¬های آسیب رساننده به هستی اهورایی از کهن¬ترین اسطوره¬های ملل بوده است؛ چنان¬که ردّپای آن¬ها در افسانه‌های میان¬رودان، اسطوره‌های هندوان و داستان¬های آریاییان دیده شده است. این دیوان و اهریمنان در آغاز نه تنها چهره¬ی پتیارگی نداشتند؛ بلکه برخی تا بلندای مرتبه¬ی الهگی قد برافراشته¬اند. در باور آیین مزدیسنا برخی از این الهگان از بلند مرتبگی فرو افتاده و به درّه¬ی پست دیوی در غلتیده¬اند. پژوهش حاضر می¬کوشد تا در چرایی و چگونگی خویشکاری¬ها و کارکرد اهریمنان و دیوان کندوکاو کرده؛ به شناخت و شناسایی آنان نایل گردد. اوستا و نوشته‌های پهلوی در روایت¬های اسطوره و گاه تاریخی خود بازتاب¬دهنده¬ی آیین¬ها، رفتارها و اندیشه¬های این پدیده¬های هستی برانداز بوده¬اند. در شاهنامه¬ی فردوسی که می¬توان آن را آینه¬ای در برابر آینه¬ی ایران باستان دانست؛ بسیاری از رفتارهای دیوها با تاثیرپذیری از محیط و فرهنگ سده¬ی سوم و چهارم در داستان¬ها و روایت‌های ملّی باز تابیده است تا روشنگر راه نیکی و دوری از راه تاریک بدی برای دانایان و خردگرایان باشد. به هر روی، اگر دیو در اوستا و متن¬های پهلوی، هستیِ شریرانه دارد و در برابر انسان¬ها ایستاده¬ است، برداشت فردوسی آن است که می¬تواند در پیکره¬ی انسان¬ها نیز جهان هستی را به نابودی بکشاند. از این¬رو فردوسی کوشیده است به این جنبه از دیو و رفتارهای دیوسارانه¬ی انسان¬ها بپردازد. وی این موضوع را در چهره¬ی افراسیاب و ضحّاک به روایت کشیده است.

در این پژوهش با بررسی تاثیر مسایل اجتماعی و فرهنگی در غزل سده¬ی هشتم به خوبی روشن می¬شود که مسایل اجتماعی و فرهنگی بر ادبیات و گونه¬های شعری تاثیر به¬سزایی به¬جا گذاشته¬اند، و در کنار هم رابطه¬ی تنگاتنگ و دوسویه دارند. در همین دوره هم می¬بینیم که به خاطر جریان¬های اجتماعی و فرهنگی یک گونه شعری ادب فارسی (غزل) نسبت به دیگر گونه های ادبی برجستگی بیش¬تر پیدا می کند و به اوج روایی خود می رسد و وجه غالب این دوره است. در این دوره به دلیل آشفتگی اوضاع و نا به¬سامانی¬های اجتماعی و بی-توجهی حاکمان وقت به شعر و شاعری، دیگر شاعری به قصیده سرایی و شعر ستایشی نمی¬پردازد، گونه¬ی اصلی و ادبی این دو ره غزل می باشد.غزل در این دوره به شیوه¬ای ممتاز سراییده می¬شد. نکته¬سنجان و لطیفه¬گویان این عصر با زبان طنز و انتقاد از مسایل اجتماعی و فرهنگی و شرایط موجود، وضع نا به سامان و پریشان آن زمان را به انتقاد می¬کشاندند.

فکر فلسفی با سرشار کردن روح آدمی به جهان بیرون روی می¬آورد تا هم اندرون آدمی را بی¬نیاز سازد و هم جهان برون را بسازد. فلسفه در دوره¬های آغازین ادبیات فارسی به صورت ستایش عقل و خرد نمودی چشم¬گیر داشته، و سامانیان در این راه قدم¬های اساسی را برداشته¬اند. در دوره¬ی محمود غزنوی و پس از او فلسفه مورد بی¬مهری قرار می¬گیرد و فیلسوفان از دربار کنار گذاشته می-شوند و سرکوب فکر فلسفی به صورت آزار و کشتار شیعه و معتزلیان چهره می¬نماید. با چرخش ادبیات در سده¬ی ششم به سوی ادبیات صوفیانه، تضاد عقل و دل به عنوان مهم¬ترین موضوع آثار صوفیانه مطرح می¬شود و در این راه شاعران صوفی به ویژه سنایی که آغازگر این راه بوده است، بسیار تلاش کرده¬اند. جریان ستیز با فلسفه در سده¬ی هفتم گسترش فوق¬العاده می¬یابد، از این روست که فلسفه در این دوره در ادبیات کم¬ترین نمود را دارد و بسامد ستیز با آن در بسیاری از آثار دیده می¬شود. سعدی، سیف فرغانی و حافظ به عنوان شاعرانی که در فضای اندیشه¬ی مسلط اشعری پرورش یافته و آثار خویش را عرضه کرده¬اند؛ درست پا جای پای سنایی گذاشته و هرجا فرصت را مناسب یافته¬اند به تمسخر فکر فلسفی و حیرانی فیلسوفان اشارت¬ها کرده¬اند. با توجه به آن¬که سیف فرغانی نسبت به مسائل اجتماعی جهت¬گیری روشن¬تری داشته، فلسفه را آشکارا مورد نقد قرار داده و سعی کرده مخاطب خود را قانع سازد که از فکر فلسفی دوری کند. سعدی نیز که پرورش¬یافته¬ی نظامیه¬ها بوده، در راستای فکر اشعری حرکت کرده و بیش از آن¬که به فلسفه ارزش دهد به اخلاق دینی توجه کرده است،حافظ نیز این راه را ادامه داده و رندانه به ستیز با فلسفه و ناتوان شمردن عقل در کشف حقیقت همت گمارده¬ است.
 

محمود دولت‌آبادی، یکی از داستان‌نویسان تاثیرگذار ایران است. جایگاه ویژه‌ی او در حوزه‌ی ادبیات داستانی و سهمی که وی در ارتقای ادبیات اقلیمی و روستایی داشته است، بر همگان روشن است. تامل در آثار دولت‌آبادی موید آن است که وی در طول دوران فعالیت ادبی خویش، با بهره‌ بردن از شیوه‌ها و شگردهای متنوع، وجوه هنری داستان‌های خود را تعالی بخشیده است. رمان جای خالی سلوچ، نخستین رمان این نویسنده است. این رمان به عنوان یکی از واقع‌گراترین رمان‌های معاصر فارسی، ستودنی است. در این پایان‌نامه، تک تک عناصر داستانی جای خالی سلوچ، جداگانه ، بر اساس معیارهای رمان‌شناسی معاصر، بازبینی و نقد گشته است. این پژوهش در چهار بخش مطرح شده است؛ بخش نخست، ادبیات داستانی؛ بخش دوم، زندگی و آثار؛ بخش سوم، باز شناخت و معرفی رمان جای خالی سلوچ و در بخش چهارم عناصر داستانی مانند موضوع، مضمون، روایت، زاویه‌ی دید و .... تحلیل شده است.